هر آنچه از بیماری هاری باید بدانیم

هاری نوعی بیماری خطرناک ویروسی مشترک بین انسان و حیوان (زئونوز) است که موجب التهاب مغزی حاد می‌شود. انتقال بیماری از طریق گازگرفتن حیوانات مبتلا به انسان و حیوان انجام می‌گیرد. همچنین بزاق مبتلایان منبع سرشاری از ویروس هاری است. در ادامه این مطلب بیشتر درباره بیماری هاری توضیح خواهیم داد.

تاریخچه بیماری هاری

هاری حدود 2300 سال قبل از میلاد شناخته شده است و به‌نظر می‌رسد سگ ناقل اصلی این بیماری باشد. دانشمندانی مانند ابوعلی‌سینا، محمّدابن زکریای رازی و سید اسماعیل جرجانی بیماری هاری را توصیف و آن‌را شرح داده‌اند. لوئی پاستور درمان ضد هاری و واکسیناسیون را در سال 1885 میلادی ارائه داد. در سال 1299 شمسی انستیتو پاستور ایران بنا نهاده شد و امروزه بیش از 300 مرکز درمان ضد هاری در کشور به امر درمان هاری مشغول فعالیت می‌باشند. در ایران سالانه بیش از 100 هزار نفر به علت گزش حیوانات مشکوک به هاری به ویژه سگ تحت درمان ضد هاری قرار می‌گیرند.

شیوع بیماری هاری

هاری در بسیاری از کشورهای جهان وجود دارد و در ایران به شکل بومی یکی از مشکلات مهم بهداشت عمومی به شمار می‌رود. هاری در کشورهایی چون اسکاندیناوی، انگلستان، ایرلند، اسکاتلند، استرالیا و نیوزلند دیده نمی‌شود به عبارتی این عفونت در این کشورها ریشه‌کن شده است. این حالت بیشتر در ارتباط با وضعیت جغرافیایی این کشورها به ویژه محصور بودن آن‌ها به وسیله آب می‌باشد. امّا در کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا، کانادا، اروپا، هند، روسیه، آفریقا و ایران، هاری شایع است. اکثر حیوانات خونگرم نسبت به این بیماری حساس هستند. انتقال دهندگان اصلی بیماری سگ، گوشتخواران وحشی (مخصوصاً گرگ و شغال) و همچنین روباه‌ها هستند.

تخمین زده می شود هاری سالانه باعث مرگ 59 هزار انسان در بیش از 150 کشور می شود که 95 درصد موارد در آفریقا و آسیا رخ می‌دهد. هاری یک مشکل عمده در آسیا است و ارزشیابی می‌شود که سالانه 35172 نفر جان خود را از دست می‌دهند. همچنین براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، کشور هند عامل تقریباً 60 درصد از مرگ و میر هاری در آسیا و 35 درصد از مرگ و میرها در جهان است. همچنین مشاهده می‌شود که سالانه 21476 مرگ انسان به دلیل هاری در آفریقا توسط سگ‌ها اتفاق می‌افتد. هاری از طریق خفاش بیشترین موارد بیماری هاری انسانی در قاره آمریکا را تشکیل می‌دهد.

برنامه‌های کنترل هاری در بسیاری از کشورها اجرا می‌شود و موفقیت‌های زیادی با بهبود پوشش واکسیناسیون سگ، و کاهش مرگ و میر انسان مشاهده می‌شود. همچنین جامعه جهانی در نظر دارد تا سال 2030 میلادی مرگ و میر انسان در اثر بیماری هاری ناشی از سگ‌ها را از بین ببرد.

عامل بیماری هاری

عامل این بیماری ویروسی RNA دار تک رشته‌ای، بی هوازی و نوروتروپ از خانواده رابدوویریده می‌باشد. با ورود ویروس به یاخته‌های ماهیچه‌ای یا یاخته عصبی، تکثیر ویروس آغاز می‌شود. ویروس هاری درشت و کم مقاومت است و در طبیعت دوام ندارد و در بزاق خشک شده در مدت چند ساعت از بین می‌رود. ویروس هاری در حرارت ۵۰ درجه سانتی گراد در مدت ۱۵ دقیقه و در حرارت ۶۰ درجه در مدت ۳۵ ثانیه و در حرارت ۱۰۰ درجه سانتیگراد در مدت چند ثانیه از بین می‌رود؛ بنابراین برای ضدعفونی وسایل آلوده کافی است چند دقیقه آن‌ها را جوشاند یا با فنل و الکل شستشو داد.

منشاء بیماری هاری

کلیه حیوانات خونگرم پستاندار، چه وحشی و چه اهلی به این بیماری حساس هستند. البته در پرندگان، ابتلاء به این بیماری فقط به‌طور مصنوعی در آزمایشگاه گزارش شده‌است. بسیاری از حیوانات وحشی مانند راکون، خفاش، راسو، میمون، گرگ، خرس، شغال و روباه – حیوانات اهلی مثل سگ، گربه، اسب، شتر، الاغ و گاو به این بیماری حساس بوده و قادر به انتقال بیماری به انسان و سایر حیوانات هستند.

راه های انتقال بیماری هاری

حضور ویروس بیماری زا (در بیشتر موارد در بزاق حیوان‌های گزنده) و نفوذ آن به داخل زخم یا غشای مخاطی است. مواجهه به دو طریق صورت می گیرد:

انتقال از راه گزش

این راه انتقال در بین حیوانات اتفاق می‌افتد، ویروس می‌تواند سبب ایجاد بیماری شود. بزاق حاوی ویروس حیوان مبتلا به هاری از طریق سوراخ‌هایی که در پوست و عضلات ایجاد می‌شود سبب تزریق ویروس به بدن قربانی می‌شود. عامل بیماری قادر به عبور از پوست سالم نیست. اما ریختن ترشحات بزاقی دام آلوده بر روی خراش‌های دست سبب هاری می‌شود. در گربه سانان نیز از طریق کشیدن پنجول ممکن است این بیماری منتقل شود. درصد آلودگی ترشحات حیوان هار در غدد اشکی، در بزاق، در خلط و ترشحات بینی بوده است. تاکنون از خون و مدفوع حیوان هار ویروس جدا نشده است.

انتقال از راه های غیر گزش

1- انتقال از راه پوست

بیماری هاری از راه پوست سالم قابل سرایت نیست ولی اگر کوچکترین خراش یا زخمی در پوست وجود داشته باشد قابل انتقال خواهد بود.

2- انتقال از راه مخاطات

انتقال بیماری از راه مخاطات امکان پذیر است. بنابراین سگ‌ها و گربه‌های به ظاهر سالم در اواخر دوره کمون بیماری می‌توانند از طریق لیسیدن لب، چشم و بینی کودکانی که با آنها بازی می‌کنند صاحبان خود را به بیماری هاری مبتلا نمایند.

3-  انتقال از راه تنفس

راه دیگر انتقال از طریق استنشاق ذرات آلوده یا آئروسل‌ها می باشد. ابتلا به هاری از طریق استنشاق، در شرایطی عارض می شود که غلظت ویروس در هوا به حد بسیار بالایی برسد تا شرایط برای سرایت بیماری مهیا شود وگرنه آلودگی از این راه در شرایط عادی آزمایشگاه های هاری بسیار ضعیف بوده و توسط عده ای از دانشمندان تایید نشده است.

4- انتقال از راه پیوند اعضاء

ویروس هاری در سلول های طحال، کلیه، پانکراس و مایعات بدن شخص هار جدا شده است. همچنین انتقال ویروس هاری در اثر پیوند قرنیه چشم گزارش شده است که موجب مرگ گردیده است.

5- انتقال از راه دستگاه گوارش

انتقال از این راه بعید است، ولی حیوان گوشت خوار ممکن است به ندرت از طریق خوردن لاشه حیوان های مرده در اثر ابتلا به هاری، به این بیماری مبتلا شوند. به هر حال باید از خوردن گوشت و فرآورده های دام های مبتلا به هاری خودداری کرد.

علائم بیماری هاری در انسان و سایر حیوانات

انسان: ترس از نور، ترس از آب، ترس از جریان هوا، درد شدید در گلو و عدم توانایی در بلع (به خاطر درد)، کبودی شدید بر روی پوست، فلجی فک، استفراغ، فلجی دست و پا (نادر است)، ترشح شدید بزاق (انسان در نهایت به علت خفگی جان خود را از دست می‌دهد).

سگ و گرگ: حالت تهاجمی و ترشح شدید بزاق (در کمتر از یک هفته جانور می‌میرد).

شتر: خمیازه بیش از حد

روباه و گربه: خودشان را لوس می‌کنند و به سمت نوازش تمایل دارند. انگشت را گاز می‌گیرند.

گاو: چوب‌های طویله و ظرف غذای خود را گاز می‌گیرد.

بز و گوسفند: جمجمه‌شان را به دیوار یا ستون تکیه داده و فشار می‌دهند.

دوره علائم بالينی بیماری هاری در انسان

دوره بيماری هاری در انسان به چهار مرحله تقسيم می‌شود:

تشخیص و درمان هاری

برای شخصی که علائمی از خود بروز داده امّا بیماری‌اش تشخیص داده نشده است، هیچ آزمایشی برای تشخیص هاری در یک فرد زنده کافی تلقی نمی‌شود، امّا آزمایشات زیر ممکن است در انسان قبل از مرگ با استفاده از نمونه‌های زیر در برخی شرایط انجام شود:

1) آزمایش قرنیه

از قرنیه بیمار گسترشی تهیه کرده و با استفاده از روش ایمونوفلورسنت رنگ آمیزی می‌شود. مشاهده اجسام نگری در زیر میکروسکوپ نشانه مثبت بودن نتیجه آزمایش است.

2) تصویربرداری

برخی از آزمایشات تصویربرداری می‌توانند به تشخیص آنسفالیت هاری (یعنی التهاب حاد مغز ناشی از عفونت هاری) کمک کنند. این تست‌های تصویربرداری شامل CT-Scan و MRI سر و سی تی اسکن سر است.

3) بیوپسی از پوست گردن

بیوپسی پوست یکی از سریع‌ترین تست‌های آزمایشگاهی است که گاهی برای تشخیص هاری استفاده می‌شود. ویروس می‌تواند از طریق اعصاب به فولیکول‌های مو که مملو از رشته‌های عصبی هستند وارد شود. پس از بی‌حس کردن ناحیه با یک بی‌حس کننده موضعی، متخصصان بهداشتی نمونه کوچکی از پوست پشت گردن شما را می‌گیرد. در نهایت در آزمایشگاه به روش فلورسنت رنگ آمیزی می‌گردد. مشاهده اجسام نگری نشانه مثبت بودن آزمایش است.

4) پونکسیون کمری یا پونکسیون نخاعی

در برخی موارد، پزشک مایع نخاعی فرد را بررسی می کنند. این شامل استفاده از پونکسیون کمری است که به عنوان ضربه ستون فقرات نیز شناخته می شود. متخصصان بهداشتی با کمک یک سوزن خاص، بهداشتی می‌توانند مقدار کمی مایع مغزی نخاعی (CSF) را از کانال نخاعی استخراج کنند و سپس آن نمونه را برای تجزیه و تحلیل به آزمایشگاه بفرستند.

5) جدا کردن ویروس هاری از بزاق

متخصصان آزمایشگاه ممکن است چند روز قبل از ظهور علائم بیماری و در دوران بیماری نمونه های بزاق و سرم بیمار (قسمت مایع خونی که پس از انعقاد باقی می ماند) را جدا کنند و به دنبال آنتی بادی علیه ویروس هاری باشند. وجود آنتی بادی ها نشان دهنده عفونت است.

کنترل و پیشگیری

بیماری هاری از انسان به انسان منتقل نمی گردد، امّا باید در هنگام درمان بیماران مشکوک به هاری از دستکش و روپوش مخصوص استفاده کرد. همچنین کارکنان مراکز بهداشتی که از بیمار آلوده مراقبت می نمایند، باید تحت واکسیناسیون هاری قرار گیرند. اگرچه هاری در بسیاری از کشورها ریشه کن شده است اما می تواند دوباره وارد این کشورها شود. بنابراین بهترین راه از خطر و پیشگیری از بیماری هاری نیاز با واکسن هاری می باشد که باید آگاه شوید.

در صورت حیوان گزیدگی چه باید کرد

هرگاه فردی دچار حیوان گزیدگی شود باید در اسرع وقت به مراکز پیشگیری و درمان هاری شهر محل سکونت مراجعه نماید.